Θανάση Παπαθανασίου "Γλώσσα και λατρεία - σχόλιο στην αντιφώνηση του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης κατά την αναγόρευσή του ως επίτιμου διδάκτορος του ΑΠΘ".

Μιας και τον απλώσαμε τον τραχανά:

Σχόλιά μου -όσο γίνεται σύντομα- στην επίσημη ομιλία του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Άνθιμου κατά την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του ΑΠΘ [1]:

1. Ξεκινώ από την τελική παράγραφό του. Πώς κάνει ο επίσκοπος το ντεμπούτο του στην ακαδημαϊκή του ταυτότητα; Κλείνοντας την ομιλία του με αποκλεισμό της συζήτησης περί εκφοράς των θείας λατρείας στη δημοτική! «Εἶναι ἀδύνατος καὶ ἀπαράδεκτος», λέει, «οιαδήποτε συζήτησις διὰ τὰ λειτουργικὰ κείμενα».

Μπορεί κάποιος να συμφωνεί ή να διαφωνεί με τη μεταγλώττιση. Αλλά όχι και απαράδεκτο το να συζητάμε! Το χούι δεν κρύβεται! Είναι γαρ χρόνιος ο εθισμός πλείστων εκκλησιαστικών στον τρόμο της ελευθερίας και στη δίψα τους να μιλούν οι ίδιοι στον δημόσιο χώρο, για να βγάζουν τον σκασμό οι άλλοι! [2].

2. Είπε ο κ. Άνθιμος:

«Τὰ λειτουργικὰ κείμενα ἔχουν ἀποκτήσει μίαν ἱερότητα· ἱερότητα σταθερὰν καὶ ἀμετάτρεπτον. Εἶναι δυνατὸν ποτὲ ἕν ἱερὸν σκεῦος νὰ διαλυθῇ καὶ νὰ ἐξακολουθήσῃ νὰ εἶναι εἰς χρῆσιν ὡς ἱερὸν σκεῦος; Εἶναι δυνατὸν ἕνας ναὸς νὰ μετατραπῆ εἰς οἰκοδομικὰ ὑλικὰ καὶ νὰ ἐξακολουθήσῃ νὰ εἶναι ναός; Κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον εἶναι ἀδύνατος ἡ μετατροπὴ τῶν ἱερῶν κειμένων καὶ ἡ προσαρμογή των εἰς νέον γλωσσικὸν ἰδίωμα».

Και λέω:

Αυτή είναι η παράδοση της Εκκλησίας; Στ' αλήθεια;

Για το Ισλάμ, Κοράνιο είναι μόνο το αραβικό πρωτότυπο, οι δε μεταφράσεις του σε άλλες γλώσσες δεν αποτελούν Κοράνιο, αλλά «απόδοση των εννοιών του». Για τον Χριστιανισμό όμως οι μεταφράσεις του Ευαγγελίου είναι Ευαγγέλιο. Δεν αποτελούν μη-ιερά κείμενα. Απλούστατα, διότι για τον Χριστιανισμό η γλώσσα δεν είναι μέρος της αποκάλυψης. Ζούμε αδιάκοπα τη σύγκρουση του αιρετικού Ευνόμιου με τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης και άλλους Πατέρες. Μόνο που σήμερα πλήθος εκκλησιαστικών ανθρώπων ανήκουν στην αίρεση του Ευνόμιου, κι από πάνω εγκαλούν τους αντιπάλους τους επί αιρέσει ή (το λιγότερο) επί νεωτερισμώ! Τι υποστήριζε ο Ευνόμιος; Ότι ο Θεός αποκαλύπτει λέξεις. Τι υποστήριζε ο Γρηγόριος; Ότι ο Θεός αποκαλύπτει νοήματα, και ότι είναι δουλειά και ευθύνη του ανθρώπου να βρίσκει τις καταλληλότερες λέξεις για να τα διατυπώνει [3]. Για δες, που η αίρεση και η ορθοδοξία είναι πολύ περισσότερο από καραμελίτσα σε απύλωτα στόματα!

Σχετικά με τον ισχυρισμό του Άνθιμου ότι η εφαρμογή της δημοτικής είναι και μπορετή και χρήσιμη στο κήρυγμα κ.α., αλλά όχι στη λατρεία: Νομίζω ότι ξανά χάνεται τη μπάλα της εκκλησιαστικής εμπειρίας. Πότε θα πάρουμε είδηση ότι πολλοί υπέρμαχοι μιας «πούρας Ορθοδοξίας», που πανεύκολα καταγγέλλουν τους διαφωνούντες επί αιρέσει, ανήκουν οι ίδιοι στην αίρεση του Τριγλωττισμού (δηλαδή ανήκουν στους αντιπάλους των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, οι οποίοι αντίπαλοι υποστήριζαν την ιερότητα -και νομιμότητα χρήσης- μόνο τριών γλωσσών: εβραϊκών, ελληνικών και λατινικών);

Θα το ξαναπώ:

Οι άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος δεν πήγαν στη Μοραβία για να εκχριστιανίσουν τους Σλάβους. Αυτοί ήταν ήδη Χριστιανοί, από Βαυαρούς ιεραποστόλους. Αυτό που δεν άντεχαν οι Βαυαροί επικυρίαρχοι ήταν η χρήση κάθε άλλης γλώσσας (πλην των τριών) -προσοχή!- στη λατρεία της Εκκλησίας. Στη Δύση είχαν ήδη γίνει σύνοδοι για το θέμα, και φαίνεται ότι η χρήση της σλαβικής γλώσσας στο κήρυγμα είχε γίνει δεκτή! Με τίποτα, όμως, στη λατρεία! Και ποιο ήταν το πρώτο βιβλίο που μετέφρασε ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος; Το Ευαγγελιστάριο, δηλαδή ακριβώς αυτό που περιέχει τα ευαγγελικά αποσπάσματα που διαβάζονται στη λατρεία! [4]

Ο Άνθιμος φρονεί ότι μια αλλαγή γλωσσικής μορφής συνιστά αποϊεροποίηση. «Εἶναι δυνατὸν ποτέ», λέει, «ἕν ἱερὸν σκεῦος νὰ διαλυθῇ καὶ νὰ ἐξακολουθήσῃ νὰ εἶναι εἰς χρῆσιν ὡς ἱερὸν σκεῦος;». Προφανώς υπάρχει πρόβλημα με την εκ μέρους του επισκόπου εννόηση της ιερότητας και της αποϊεροποίησης. Είναι το βασικό πρόβλημα της μαγείας και της ειδωλολατρίας.
Ας ρίξουμε μια δειγματική ματιά στο ορυχείο της παράδοσης, για να δούμε πόσο διαφορετική είναι η εννόηση της ιερότητας:
Εικόνα, σύμφωνα με την Ζ΄ οικουμενική σύνοδο, αποτελεί η απεικόνιση της μορφής με οιονδήποτε τρόπο (το ακούμε; με «οιονδήποτε»!). Εικόνα η οποία θα ξυστεί ώστε να μην απεικονίζεται πλέον η μορφή, παύει να αποτελεί εικόνα. Και κανένα μπέρδεμα δεν δημιουργείται για το αν η εικόνα είναι ιερό αντικείμενο!

Επί πλέον: Πατέρες της Εκκλησίας συνιστούσαν σε πιστούς να κάνουν το εξής για να δείξουν στους μουσουλμάνους ότι δεν είναι ειδωλολάτρες: Να παίρνουν έναν σταυρό και να τον προσκυνούν. Κατόπιν, να αποσυνδέουν τα δύο ξύλα και να τα πατάνε! Κατόπιν να τα ξανασυνθέτουν και να ασπάζονται τον σταυρό! Για κάθε ενδιαφερόμενο, δίνω παρακάτω τον σύνδεσμο στο Academia, για σχετικό μελέτημά μου [5].

Το κείμενο είναι γεμάτο αντιφάσεις. Μοιραία! Όταν έναν πλούσιο ποταμό, την χριστιανική απλωσιά, πας να τον στριμώξεις στο στενό σου λούκι, τι να αντέξει το λουκάκι σου το καημένο;

ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ / 22-7-2019.

[Η φωτογραφία, από: https://www.thoughtco.com/timeline-of-the-ancient-rulers-of…].
……………………………………………………………………………

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ, ΓΙΑ ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ:

[1] Η ομιλία του Σεβασμιωτάτου κ. Άνθιμου, εδώ: https://www.romfea.gr/ima…/article-images/2019/anthimos.pdf…

[2] Τα έχω πει στο βιβλίο μου «Η ρήξη με το μηδέν. Σφηνάκια πολιτικής θεολογίας» (Αρμός).

[3] Βλ. το βιβλίο μου «Η Εκκλησία γίνεται όταν ανοίγεται» (Αρμός, σ. 51).

[4] Ανάρτησή μου στο FB, 14-5-2018. Την παραθέτω στο τέλος, ολόκληρη.
[5] https://www.academia.edu/…/%CE%98%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%C… (είναι το μελέτημά μου: Αθανάσιος Ν. Παπαθανασίου, «Ούτε ξυλόθεοι, ούτε ταυλόπιστοι. Ιεραποστολικές και κανονικές παράμετροι της θεώρησης του σταυρού ως ιερού αντικειμένου», στον συλλογικό τόμο Αγάπη και Μαρτυρία. Αναζητήσεις λόγου και ήθους στο έργο του Ηλία Βουλγαράκη, επιμ. Εύη Βουλγαράκη κ.ά., εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2001, σσ. 127-149).
………………………………………………………………………….

Περσινή ανάρτησή μου (FB, 14-5-2018), με τίτλο,
«Κύριλλος και Μεθόδιος: Οι άγιοι που μιμούμαστε ή οι άγιοι που δεν αντέχουμε;»:

Aυτό ήταν το θέμα της ομιλίας μου στην εκδήλωση του ναού των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, στη Θεσσαλονίκη, την Κυριακή 13 Μαϊου 2018. Μια πρόσκληση, να διερωτηθεί σήμερα κάθε διαπρύσιος Ορθόδοξος, αν (πέρα από την αφθονία των λιβανωτών) συμφωνεί όντως με τους δυο ανατρεπτικούς ιεραποστόλους, ή μήπως... με τους διώκτες τους.

Θεωρώ πολύ σημαντικό να διαβάσει κανείς, όχι μόνο ό,τι μπορεί από τον ωκεανό της βιβλιογραφίας, αλλά οπωσδήποτε τις αρχαιότερες βιογραφίες των αγίων, τις οποίες εξέδωσε ο καθηγητής Αντώνιος-Αιμίλιος Ταχιάος (εκδ. University Studio Press 2008). Θα βρει εκεί εξαιρετικές νοστιμιές, οι οποίες δύνανται λυτρωτικά να ταράξουν διάφορες αυτοδοξαστικές στρεβλώσεις της ιεραποστολής και γενικότερα του εκκλησιαστικού γεγονότος.

Μερικά παραδείγματα:

1. Οι άγιοι δεν πήγαν στη Μοραβία για να εκχριστιανίσουν τους Σλάβους. Αυτοί ήταν ήδη Χριστιανοί, από Βαυαρούς ιεραποστόλους. Αλλά αυτό τους έλειπε ήταν η κατανόηση! Θέλουμε δάσκαλο (έγραφε ο ηγεμόνας τους στον βυζαντινό αυτοκράτορα) να μας εξηγήσει την πίστη στη γλώσσα μας. Όλη η προσπάθεια των αγίων στη συνέχεια ήταν η τιτανομαχία περί την κατανόηση της πίστης, ώστε η εκκλησιαστική ζωή να μην είναι αερολογία ακατάληπτων λόγων (1 Κορ. 14:9, "Διὰ τῆς γλώσσης ἐὰν μὴ εὔσημον λόγον δῶτε, πῶς γνωσθήσεται τὸ λαλούμενον; ἔσεσθε γὰρ εἰς ἀέρα λαλοῦντες"). Να χρεώσουμε, άραγε, τους αγίους ότι υποστήριζαν τον επάρατο ορθολογισμό και δεν αντιλαμβάνονταν ότι η λατρεία είναι εμπειρία όπου δεν χρειάζεται να κατανοείς κλπ κλπ;

2. Οι αντίπαλοι των αγίων δεν υποστήριζαν μόνο ότι τρεις αποκλειστικά γλώσσες (εβραϊκά, λατινικά και ελληνικά) είναι εξαγιασμένες. Αυτό που δεν άντεχαν ήταν ειδικά η χρήση κάθε άλλης γλώσσας στη  λ α τ ρ ε ί α  της εκκλησίας. Στη Δύση είχαν ήδη γίνει σύνοδοι για το θέμα, και φαίνεται ότι η χρήση της σλαβικής γλώσσας στο κήρυγμα είχε γίνει δεκτή! Με τίποτα, όμως, στη λατρεία! Και ποιο ήταν το πρώτο βιβλίο που μετέφρασε ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος; Το Ευαγγελιστάριο, δηλαδή ακριβώς αυτό που περιέχει τα ευαγγελικά αποσπάσματα που διαβάζονται στη λατρεία!

3. Στον συγκλονιστικό διάλογο των δύο πλευρών, στη Βενετία, το βασικό επιχείρημα των Γερμανών ήταν η παράδοση: Πώς τολμάτε να κάνετε κάτι (τη δημιουργία γραπτού σλαβικού αλφαβήτου) που κανένας άγιος και Πατέρας της εκκλησίας δεν έκανε μέχρι τώρα; Αλλά ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος προφανώς ήταν πιστοί του ζωντανού κι ελεύθερου και ανατρεπτικού Θεού - όχι οιουδήποτε ιερού ειδώλου! Η απάντησή τους αποπνέει αυτή την ελευθερία Του και την ανθρωπολογική βεβαιότητα ότι όλοι οι λαοί δύνανται να εκφράσουν την αλήθεια.

4. Για να φτιάξουν τη "γκλακόλιτσα", το σλαβικό αλφάβητο, χρησιμοποίησαν σύμβολα από βυζαντινά κρυπτογραφικά αλφάβητα και αλχημικούς - μαγικούς κώδικες. Άραγε, να τους κατηγορήσουμε ως συγκρητιστές; Αν στο Βυζάντιο υπήρχαν θρησκευτικές ιστοσελίδες, είναι πολύ πιθανό οι άγιοι να τα άκουγαν! Οι ίδιοι είχαν λόγο να μη χρησιμοποιήσουν κάποια από τα ατελή σλαβικά αλφάβητα που ήδη κυκλοφορούσαν στην αυτοκρατορία. Ήθελαν μια νέα σύνθεση. Και είχαν τη νηφάλια τόλμη, να χρησιμοποιούν τα υλικά της εποχής τους αναπροσανατολίζοντάς τα! Μη-φοβισμένοι πιστοί ενός ελεύθερου Θεού!

Και άλλα πολλά... Μαζί με την αποφασιστικότητά τους να συνοικοδομήσουν μια αληθινή εκκλησία, με τη δική της φωνή, κι όχι απλώς ένα παραρτηματάκι οιουδήποτε άλλου κέντρου, δίχως δική του φωνή! Η μεγάλη επιτυχία των αποτυχημένων αγίων (στον τόπο όπου έδρασαν, οι υπέρμαχοι των ιερών γλωσσών διέλυσαν το σύμπαν) ήταν ότι με τη σπορά των κριτηρίων τους ο σλαβικός κόσμος κατέθεσε τη δική του δημιουργία: φιλολογική, θεολογική κλπ.! Να το ποθήσουμε και για τις σημερινές ιεραποστολικές εκκλησίες! Να ακούσουμε κάποτε αυτές - όχι μόνο για αυτές!

Αφορμές και προσκλήσεις όλα αυτά, κι άλλα τόσα... Αν είμαστε σοφοί, θα κάτσουμε να στοχαστούμε. Αν είμαστε άσοφοι, θα περιοριστούμε στα να σκούζουμε! Αλλά είναι σαν ο άγιος Κύριλλος να το 'ξερε από την αρχή: Όταν ο βυζαντινός αυτοκράτορας του ζήτησε να αναλάβει την αποστολή, ο Κύριλλος περιέγραψε σε μια φράση τις δυο δυσκολίες που θα αντιμετώπιζε: αφενός την έκφραση της γλώσσας σε γραφή, και αφετέρου τους ιεροεξεταστές που παθαίνουν στερητικό σύνδρομο αν δεν εντοπίσουν αιρετικούς: «Ποιος μπορεί να γράψει λόγο επάνω στο νερό, ή [ποιος θα θελήσει] να αποκτήσει όνομα αιρετικού;».

Πρόταση: Το καλύτερο δώρο στους ιεροεξεταστές είναι ένα καθρέφτης.

ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ / 14-5-2018.