«Severna»: εικόνες και αντίλαλοι από την «άλλη» Μακεδονία
Η βαρκελωνέζα συνάδελφος Μάρτα Ρίβας μου τηλεφώνησε στις 10 το πρωί. Δεν είχα ξυπνήσει καλά καλά – σε αντίθεση με εκείνη δεν είμαι πρωινός τύπος. Ζούσα, τότε ακόμη, στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν άνοιξη του 2013, λίγο πριν από τα γεγονότα του Γκεζί. Με καλούσε από την εφημερίδα της. Κάτι συνέβη, σκέφτηκα. Θα μου ανακοίνωνε όλο χαρά, πίστεψα, κάποιο κατόρθωμα του καταλανικού εθνικισμού, του οποίου εκείνη είναι ένθερμος υποστηρικτής και εγώ, έχοντας ζήσει κατά διαστήματα στην Βαρκελώνη, θανάσιμος πολέμιος. Γρουσουζιά, να ξεκινήσει με καβγά η μέρα...
«Μη μου πεις όχι! Πάμε στην Μακεδονία!» είπε σχεδόν παρακλητικά. Καθώς δεν είναι ούτε Ελληνίδα ούτε αρχαιολόγος, κατάλαβα πάραυτα πως δεν εννοούσε εκδρομή στην Θεσσαλονίκη, την Καστοριά και την Καβάλα. Την Μάρτα την γνώρισα στην Αιθιοπία, αφού την ξενύχιασα μες στο ποδοπάτημα της οχλοβοής των Θεοφανείων κάνοντάς την να αφήσει μια σπαρακτική κραυγή στα καταλανικά. Μαζί ταξιδέψαμε σε μερικά από τα λιγότερο συμβατικά μέρη του πλανήτη. «Πάμε σε παρακαλώ! Δεν υπάρχει πιο cult μέρος! Θέλω οπωσδήποτε να δω τα Σκόπια!». Να πάμε, πρότεινε, και στην Αλβανία.
Είχα ακούσει για την «ανάπλαση» των Σκοπίων με το πρόγραμμα Skopje 2014. Με έτρωγε η περιέργεια να γνωρίσω την χώρα και – κυρίως – τους κατοίκους της. Η Μάρτα ήθελε να κάνει χάζι τα αγάλματα. «Δεν σε εξιτάρει η ιδέα μιας χώρας που έχει ξαναγράψει την ιστορία όπως ήθελε και ζει στον κόσμο της;» «Το ίδιο έχετε κάνει και σεις με το σύμπαν του καταλανισμού», είπα. Το ότι το προσπέρασε χωρίς να με βρίσει έδειχνε πόσο αποφασισμένη ήταν να πάει.
«Για την Αλβανία καμία αντίρρηση» είπα. Χρόνια σχεδίαζα να πάω. «Στην άλλοτε γιουγκοσλαβική Μακεδονία, όμως, δεν θα πάμε ουρανοκατέβατοι. Είμαι σίγουρος πως τα αγάλματα αφήνουν ασυγκίνητο μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Η χώρα έχει προβλήματα – θυμάσαι ότι κόντεψε να κατρακυλήσει σε διακοινοτικό εμφύλιο το 2001; Θα καθίσουμε να διαβάσουμε».
uckmacedonia000_app2001051547813.jpg
Αντάρτες του UCK επιστρέφουν στην πόλη Σλούπτσανε στον βορρά της ΠΓΔΜ μετά από μάχη, τον Μάιο του 2001. [Eric Feferberg/AFP]
Ψάξαμε γνωστούς στην «άλλη» Μακεδονία – παραδόξως, μαζεύτηκαν αρκετοί. Φτιάξαμε, όπως πριν από κάθε ταξίδι, «λίστα ανάγνωσης». Εγώ ξαναδιάβασα τα περί Μακεδονίας κομμάτια του Black Lamb and Grey Falcon, αριστουργήματος της Rebecca West (1941), αλλά και το εξόχως πληροφοριακό Wild Europe του Σλοβένου Božidar Jezernik. Εκείνη διάλεξε το People of the Storm God του Will Mayer (2005), που δεν μου γέμισε το μάτι. Και μοιραστήκαμε δεκάδες άρθρα.
Μετά από δέκα ημέρες και πολλές εκπλήξεις στην Αλβανία, στα μέσα Σεπτεμβρίου πήραμε από την Θεσσαλονίκη το πρωινό λεωφορείο για τα Σκόπια. Θα μας υποδεχόταν στον σταθμό ο Στέφαν, προγραμματιστής Η/Υ, που είχε ξετρυπώσει η Μάρτα μέσα από τα χαώδη δίκτυα επαφών της.
Οι πρώτες συναντήσεις
Περιμέναμε τον Στέφαν – που είχε ξεχάσει την μια ώρα διαφορά με την Ελλάδα! – σε ένα καφέ κοντά στον σταθμό ονόματι Glamour. Τόσο το καφέ όσο και η περιοχή απείχαν πάρα πολύ από το φιλόδοξο όνομα. Το καφέ ήταν άδειο και η Ίβα, η νεαρή σερβιτόρα, είχε στήσει αυτί. Δεν αναγνώριζε την γλώσσα που μιλούσαμε. Δεν άντεξε, μας ρώτησε. «Καταλανικά», είπε η Μάρτα, «είμαι από την Βαρκελώνη…». «Α, Ισπανίδα» είπε η Ίβα. «Η άσχετη, νόμισα πως μιλούσατε σλαβική γλώσσα...». Η σκηνή θα επαναλαμβανόταν συχνά, όποτε μιλούσαμε στα καταλανικά και όχι στα ισπανικά. «Εγώ είμαι από την Ελλάδα» είπα.
Η Ίβα στράφηκε προς εμένα. «Δεν έχω πάει ποτέ. Ντροπή ε; Θα μου πείτε, δίπλα είναι... Θέλω πολύ να πάω στα νησιά. Είναι το όνειρό μου χρόνια τώρα. Εμείς θάλασσα δεν έχουμε, ξέρετε, μόνο λίμνες...». Την κοιτάξαμε ενθαρρυντικά. «Αλλά πρέπει να μαζέψω λεφτά. Είμαι φοιτήτρια αρχιτεκτονικής και, όπως φαντάζεστε, η νησιωτική ελληνική αρχιτεκτονική με συνεπαίρνει. Προς το παρόν δουλεύω στο καφέ για να πληρώνω το νοίκι μου, πού χρήματα για ταξίδια!». Ήταν από το Κουμάνοβο και είχε έλθει στην πρωτεύουσα για σπουδές.
Η Μάρτα την ρώτησε την γνώμη της για το Skopje 2014. Καθώς δεν υπήρχε άλλος πελάτης, η Ίβα κάθισε στο τραπέζι μας. «Ντρέπομαι. Ως Μακεδόνισσα και ως αρχιτέκτων. Εσείς πώς θα αισθανόσασταν αν βλέπατε την πρωτεύουσα της χώρας σας να διαφημίζεται ως “η ευρωπαϊκή πρωτεύουσα του κιτς”; Ποτέ τα Σκόπια δεν ήταν όμορφα. Ούτε το Κουμάνοβο, όπου μεγάλωσα. Άλλο όμως το άχαρο και άλλο το να γελά ο κόσμος μαζί σου...».
Όταν η Μάρτα είπε πως είμαστε δημοσιογράφοι, η Ίβα άρχισε να μιλά ακατάπαυστα, με οργή. Επέμενε πως οι περισσότεροι νέοι Σλαβομακεδόνες είναι κατά όχι μόνο του Skopje 2014, αλλά της όλης πολιτικής «εξαρχαϊσμού» (антиквизација) της κυβέρνησης Γκρούεφσκι, που τότε κυβερνούσε με σιδηρά πυγμή. «Ξέρετε πόσες εκατοντάδες ευρώ έχουν δαπανηθεί γι’ αυτήν την σαχλαμάρα; Σε μια χώρα φτωχή, όπου οι νέοι δεν βρίσκουν δουλειά και φεύγουν μαζικά στο εξωτερικό; Με τέτοιες γελοιότητες η κυβέρνηση έχει κατορθώσει να εξοργίσει τις δύο ακριβώς χώρες με τις οποίες πρέπει να έχουμε καλές σχέσεις, την Ελλάδα και την Βουλγαρία...».
Μας είπε να προσέξουμε τα γκραφίτι στο κέντρο της πόλης, όπου νέοι street artists διαμαρτύρονται για την καταστροφή της. «Μην στέλνετε μόνο φωτογραφίες από τα τερατουργήματα! Μιλήστε και για όσους διαμαρτυρόμαστε!».
5severna.jpg
Ένα από τα πολλά γκραφίτι διαμαρτυρίας ενάντια στο Skopje 2014, στο κέντρο της πόλης.
Καθώς έφθανε ο Στέφαν, η Ίβα μας έδινε τα στοιχεία συμφοιτητών της, ακτιβιστών κατά του «εξαρχαϊσμού» και της κυβέρνησης.
Η Jugonostalgija
Είχαμε κλείσει δωμάτιο σε ένα δίπατο σπίτι κοντά στο κέντρο. Ο Στέφαν μας πληροφόρησε πως θεωρείται η πιο in γειτονιά της πόλης. Απογοητεύτηκα. Δεν υπήρχαν καταστήματα, ούτε καφέ, ούτε ψυχή ζώσα στον δρόμο. Σπίτια και πολυκατοικίες χαμηλής δόμησης και κάκιστης αισθητικής.
Όταν φθάσαμε, ο ιδιοκτήτης είδε το ελληνικό μου διαβατήριο και άρχισε να μου μιλά με άνεση στα ελληνικά. Ο Χρίστο ήταν δάσκαλος ιστορίας στο λύκειο και μόλις συνταξιοδοτήθηκε άρχισε να ασχολείται με τον τουρισμό. «Δεν θυμάμαι πώς ακριβώς έμαθα ελληνικά. Λίγο από ταξίδια στην Ελλάδα, λίγο από τους τουρίστες εδώ, λίγο από την τηλεόραση...». Μας σέρβιρε τούρκικο καφέ και λικέρ βύσσινο στον κήπο, μια μικρή ολάνθιστη όαση. «Κι εγώ ξέρω ελληνικά» είπε ο Στέφαν. «Η οικογένειά μου είναι από το Μοναστήρι και ο πατέρας μου έχει ελληνική καταγωγή. Θα σας τα πω αναλυτικά...».
«Μα τι θα κάνετε τέσσερις μέρες στα Σκόπια;» ρώτησε ο Χρίστο. «Δυστυχώς δεν είναι όμορφη πόλη. Ατυχήσαμε, ξέρετε. Πρώτα ο σεισμός του ’61 χάλασε ό,τι ωραίο υπήρχε. Μετά η ανοικοδόμηση με μπρουταλιστικά κτίρια. Και σήμερα το χειρότερο όλων, αυτό το γύψινο τσίρκο. Στην Ελλάδα μας λένε “Σκοπιανούς”, λες και είμαστε όλοι από τα Σκόπια» γέλασε προς το μέρος μου. «Εγώ, Σκοπιανός γέννημα θρέμμα, αισθάνομαι πως η πόλη μου βιάστηκε από την τωρινή κυβέρνηση. Με τι σκοπό; Να μπουν στην μύτη των Ελλήνων με την οικειοποίηση της αρχαιότητας, και των Βουλγάρων με την οικειοποίηση των ηρώων του Ίλιντεν. Και τι αποτέλεσμα; Να γίνουμε περίγελως των πάντων...».
Για τον «ιστορικό ρεβιζιονισμό», τον αποτυπωμένο σε γύψο και σίδηρο, έφταιγε, είπε, αποκλειστικά το εθνικιστικό VΜRΟ. Πιο συγκεκριμένα, έφταιγε η «ομηρεία» του κόμματος και της πολιτικής ζωής του τόπου από μία κάστα απογόνων προσφύγων από την Ελλάδα. «Ο Γκρούεφσκι είναι γιος προσφύγων από χωριό της Φλώρινας, που έφυγαν κατά τον ελληνικό εμφύλιο. Δεν είναι ο μόνος. Πολλά στελέχη του VMRO κατάγονται από πρόσφυγες της “Μακεδονίας του Αιγαίου”. Τους λέμε Egejski – “Αιγαιάτες”. Αυτοί διατηρούν μεγάλη μνησικακία απέναντι στην Ελλάδα. Αλλά δεν αντιπροσωπεύουν όλους τους Σλαβομακεδόνες. Το άλλο πρόβλημα είναι η διασπορά. Οι Egejski έχουν πολύ μεγάλη εκπροσώπηση, ιδίως στις μακεδονικές παροικίες της Αυστραλίας και των ΗΠΑ. Παράλληλα, όσοι μεγάλωσαν ή γεννήθηκαν εκεί δεν έχουν επαφή με τα πραγματικά προβλήματα της χώρας μας. Αισθάνονται ότι προέρχονται από μία χώρα ξεχασμένη, που ακούγεται μόνο για τους λάθος λόγους. Έτσι, πέφτουν εύκολα θύματα κάθε αφηγήματος που υπόσχεται δόξα...».
19severna.jpg
Η Μάρτα και η αρχαιότητα σε «ιν» καφέ στο Τέτοβο.
Ο ίδιος αισθανόταν «Μακεδόνας»; Ναι, μας είπε, με την έννοια του Σλάβου που κατοικεί στην γεωγραφική περιοχή της Μακεδονίας. «Αν όμως με ρωτήσετε τι αισθάνομαι, και έχω όλη την ελευθερία να απαντήσω με το χέρι στην καρδιά, ξέρετε τι θα πω; Γιουγκοσλάβος. Αισθάνομαι Γιουγκοσλάβος πρώτα και κύρια, και σήμερα πια, εκτός χρόνου, χαμένος». Ο Στέφαν συμφώνησε. Έπασχαν και οι δύο, είπαν, από Jugonostalgija – κοινωνικό φαινόμενο που παρατηρείται σε όλες τις πρώην γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες.
«Στην Γιουγκοσλαβία ανήκαμε όλοι σε μια μίνι-αυτοκρατορία» είπε ο Χρίστο. «Με τις ιδιαιτερότητές του ο καθένας και, όσο θυμάμαι, χωρίς ιδιαίτερη καταπίεση. Δεν ξυπνούσαμε ούτε κοιμόμασταν με το ερώτημα ποια είναι η ταυτότητά μου;Είμασταν μονιασμένοι. Και σήμερα; Τι παρουσία, τι φωνή, τι κύρος έχει στο διεθνές πεδίο η Κροατία, η Σερβία ή το Μαυροβούνιο; Για να μην πω για την κομματιασμένη Βοσνία. Ή για μας, εδώ, ένα κράτος παρία...».
Ο Στέφαν έγνεφε καταφατικά. Ο Χρίστο μας είπε πως τον μεγαλύτερο γιο του τον είχε βαπτίσει Αλεξάνταρ. «Όχι από τον Μέγα Αλέξανδρο» είπε γελώντας. «Αυτά υπάρχουν στο μυαλό μονάχα του VMRO και κάποιων της διασποράς. Προς τιμήν του Αλεξάνδρου της Γιουγκοσλαβίας, που τον δολοφόνησε στην Μασσαλία ένας Βούλγαρος κομιτατζής. Η οικογένειά μου ήταν ανέκαθεν φιλοσέρβοι και αντι-βούλγαροι» εξήγησε. «Η καρδιά μας ήταν πάντα με την Σερβία – και αργότερα με την Γιουγκοσλαβία. Χωρίς παρεξήγηση» είπε στον Στέφαν, που απήντησε «κανένα πρόβλημα». «Ποτέ δεν ξέρεις τι σκέφτεται ο άλλος σε αυτήν την χώρα ή αν θα αρπαχτεί» δικαιολογήθηκε ο Χρίστο.
Η περίπτωση του Στέφαν αποδείχθηκε πολύ πιο ενδιαφέρουσα από ό,τι θα είχαμε τολμήσει να φανταστούμε. «Ο πατέρας μου γεννήθηκε στην Ελλάδα. Ο παππούς μου έφερε την οικογένειά του στην Μακεδονία την δεκαετία του 1970, για πολιτικούς λόγους. Εγκαταστάθηκαν στο Μοναστήρι. Η μητέρα μου, πάλι, είναι από τα Σκόπια, Μακεδόνισσα. Εγώ έχω και τις δύο ταυτότητες και παρά τα όσα ακούω από εδώ κι από εκεί, δεν αντιμετώπισα ποτέ πρόβλημα ως “Έλληνας” εδώ. Μόνο μία φορά, λίγο μετά το ελληνικό βέτο στο Βουκουρέστι το 2008, έβαψαν βρισιές με σπρέι στο σπίτι μας στο Μοναστήρι». Μας είπε ότι για τον ίδιον, η γιουγκοσλαβική ταυτότητα στην οποία εντασσόταν δεν ήταν “εθνική”, αλλά πολιτική και πολιτιστική. «Ακόμη στην Μακεδονία υπάρχει μεγάλος σεβασμός για τους Σέρβους» παρατήρησε. «Αν, ας πούμε, σε μία παρέα βρίσκεται ένας Σέρβος και όλοι οι άλλοι είναι Μακεδόνες, οι τελευταίοι, από ευγένεια, θα μιλήσουν σερβικά...».
Τον ρωτήσαμε πώς έβλεπε εκείνος την ταυτότητα των Σλαβομακεδόνων. «Είμαστε Σλάβοι, οι οποίοι κατοικούμε σε μια περιοχή όπου πριν, στην αρχαιότητα, κατοικούσαν άλλοι. Μου φαίνεται απλό. Όλα αυτά περί “εξαρχαϊσμού” είναι γελοία, πρέπει να φύγουν μαζί με το VMRO!». Μας είπε πως ήθελε να μετακομίσει στο Βελιγράδι. «Γιατί; Θα το καταλάβετε και μόνοι σας. Τα Σκόπια είναι ένα χωριό. Δεν έχουν σημαντική πνευματική ζωή, ούτε καν νυχτερινή!».
«Αλήθεια, σας ενδιαφέρει το ζήτημα της σλαβομακεδονικής ταυτότητας;» ρώτησε ο Χρίστο. Γνέψαμε καταφατικά. «Λοιπόν, θα διαπιστώσετε πως πρόκειται για θέμα ρευστό, όσο και φλέγον. Ξέρετε, έχω συγγενείς στην Οχρίδα, που αισθάνονται Βούλγαροι! Μία ανιψιά μου είναι μάλιστα μέλος του εκεί βουλγαρικού συλλόγου. Πολλές σλαβομακεδονικές οικογένειες έχουν χωριστεί στο θέμα της ταυτότητας. Όλες οι ταυτότητες, νομίζω, είναι κάπως φτιαχτές. Διαλέγεις και παίρνεις».
Η πλατεία του «Έφιππου Πολεμιστή»
Ο Στέφαν μας άφησε στην κεντρική Πλατεία Μακεδονίας.Προτού τραβήξει την προσοχή μου το ανώνυμο αλλά κολοσσιαίο άγαλμα του «Έφιππου Πολεμιστή», δηλαδή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, την είχε τραβήξει η γιγάντια πινακίδα του Υahya Kemal College. Φέρει το όνομα του επιφανούς Τούρκου ποιητή, συγγραφέα, πολιτικού και διπλωμάτη Υahya Kemal Beyatlı, που γεννήθηκε στα Σκόπια (πρωτεύουσα τότε του βιλαετίου Κοσόβου) το 1884. Το σχολείο, όπως τα περισσότερα τουρκικά στην αλλοδαπή, ανήκε (και παραμένει) στο κίνημα Hizmet του εξόριστου Τούρκου ιεροκήρυκα Φετουλλάχ Γκιουλέν. Τότε ακόμη o Γκιουλέν ήταν σύμμαχος του Έρντογαν και τα σχολεία του λειτουργούσαν με τις ευλογίες της κυβέρνησης.
21190186.jpg
Tο Υahya Kemal College.
Ιερή αποστολή τους η διάδοση του τουρκικού εθνικισμού και (στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς) της σουνιτικής ευσέβειας, ιδίως σε «ευαίσθητες» περιοχές όπως τα Βαλκάνια. Είχαμε συναντήσει γκιουλενικά σχολεία και στην Αλβανία, κυρίως στα Τίρανα. Βλέποντας όμως τούτο το κτίριο στην κεντρικότερη πλατεία της πρωτεύουσας, συνειδητοποίησα πάραυτα και το επίπεδο της διείσδυσης του τουρκικού soft power στην χώρα. Δεν εξεπλάγην όταν διάβασα στο διαδίκτυο πως το Υahya Kemal υπήρξε το πρώτο της ιδιωτικό λύκειο και εκείνο με το μεγαλύτερο κύρος. Η διδασκαλία γίνεται στα σλαβομακεδόνικα, τα αλβανικά, τα τουρκικά και τα αγγλικά, ενώ οι περισσότεροι μαθητές είναι Σλαβομακεδόνες.
Το αστικό τοπίο που μας περιέβαλλε έβγαζε μάτι. Η μία πλευρά της πλατείας έβγαζε στον ποταμό Βαρδάρη (Αξιό) και το πέτρινο γεφύρι, τις δύο μόνες αιωνόβιες σταθερές ενός πολλάκις ταλαιπωρημένου πανοράματος. Στην απέναντι όχθη, ο ιστορικός τουρκομαχαλάς και το σέρβικο-οθωμανικό κάστρο στον λόφο του κρύβονταν πίσω από ογκώδεις προσόψεις κτιρίων που θα ήθελαν να είχαν γεννηθεί νεοκλασικά, σε κάποιο ένδοξο αστικό παρελθόν που ουδέποτε υπήρξε. Γύψινες προσόψεις με αετώματα, μετόπες, αγάλματα και κιονοστοιχίες έκρυβαν εσωτερικά από φιμέ γυαλί και σίδερο. Τρούλοι μολυβοσκέπαστοι και γυαλιστεροί σε κάθε γωνιά, σειρές τα αγάλματα στις γέφυρες. Και μπροστά στο γύψινο Αρχαιολογικό Μουσείο, τσιμεντένιες γαλέρες (!) κολλημένες στην κοίτη του Βαρδάρη.
«Αν δεν το δεις, είναι αδύνατο να το φανταστείς!» είπε η Μάρτα έκθαμβη. Το ίδιο το άγαλμα του Αλεξάνδρου δε, είναι φιναλίστ για τα βραβεία κακοτεχνίας. Τι να πεις όμως για την βάση με τα γύψινα ανάγλυφα, που θυμίζουν ελληνική ταβέρνα σε παρηκμασμένη γειτονιά της Μελβούρνης; Τι για το μαρμάρινο άγαλμα του Ιουστινιανού, που παρίσταται να κρατά κάτι σαν γιγάντια μυγοσκοτώστρα;
2severna.jpg
Μπροστά στο οθωμανικό γεφύρι των Σκοπίων, το άγαλμα του Ιουστινιανού (τμήμα του Skopje 2014), ο οποίος μοιάζει να κρατά μία τεράστια μυγοσκοτώστρα.
Η για εκείνο του Τσάρου Σαμουήλ, που, συνοφρυωμένος, φορά πέδιλα με κάλτσες;
1severna.jpg
Άγαλμα του τσάρου Σαμουήλ (μέρος του Skopje 2014), τον οποίο διεκδικούν ως ένδοξο πρόγονό τους τόσο οι Βούλγαροι όσο και οι Σλαβομακεδόνες.
Τι, πάλι, για την θριαμβική αψίδα (Porta Macedonia), πάνω στην Πλατεία Πέλλας, που έχει σκαλισμένα στον γύψο «την Άρτα και τα Γιάννενα» και λειτουργεί και ως πωλητήριο σουβενίρ, εκτός από οπτικό αριστούργημα;
3severna.jpg
Η Porta Macedonia, τμήμα του σχεδίου Skopje 2014.
Μπροστά στην αψίδα, η Μάρτα ψέλλισε ζαλισμένη «η πορνογραφία του γύψου» και «πάμε να φύγουμε από εδώ». Αποφασίσαμε να χαθούμε στα στενά του ιστορικού τουρκομαχαλά, με το παζάρι, τα χάνια και τα ανατολίτικα καφενεία του. Μόλις όμως περάσαμε το οθωμανικό γεφύρι, μας υποδέχθηκε το άγαλμα του Φιλίππου, κι αυτό ανώνυμο υποτίθεται. Με ζοχαδιασμένο ύφος και υψωμένη γροθιά θυμίζει Ζωή Κωσταντοπούλου στα καλύτερά της, ενώ κάθεται σε κάτι που μοιάζει με γιγάντιο, μαρμάρινο, ολοσκάλιστο και αναποδογυρισμένο πιγκάλ.
6severna.jpg
Το επισήμως ανώνυμο άγαλμα του Φιλίππου βρίσκεται στην είσοδο του παλιού τουρκομαχαλά, προς μεγάλη δυσαρέσκεια των κατοίκων του.
Μια παρέα Αλβανών φωτογραφιζόταν μπροστά του. «Ω, Μακεδόνες, ω αρχαίοι Μακεδόνες οι πρόγονοί μας!» φώναξε περιπαικτικά ένας από αυτούς, προσποιούμενος πως κρατούσε ασπίδα και σάρισα και γελώντας εκκωφαντικά. Ξεκαρδίστηκαν και οι άλλοι. Κάποιοι αστυνομικοί παραδίπλα, Σλαβομακεδόνες θεωρήσαμε, τους κοιτούσαν με αηδία.
«Ας πάνε στην Ελλάδα, στη Βουλγαρία οι “Μακεδόνες”»
Ψιχάλιζε. Καθίσαμε σε ένα φαγάδικο, γεμάτο άνδρες. Κάποιοι ηλικιωμένοι έπαιζαν τάβλι, κάποιοι νέοι μιλούσαν ζωηρά για ποδόσφαιρο. Γυναίκα καμία – όταν μπήκαμε τα βλέμματα, χωρίς καμία προσποίηση τακτ, έπεσαν πάνω στην Μάρτα. Μιλούσαν όλοι τουρκικά. Στα τουρκικά παρήγγειλα. «Πώς σας φαίνεται η Üsküp;» με ρώτησε ένας νέος από το διπλανό τραπέζι. Με θεώρησε, βέβαια, Τούρκο. «Από την Ιστάνμπουλ έρχεστε;» «Μάλιστα». «Ναι, έχετε την προφορά της... Και η κυρία;» «Ισπανίδα». «Ήλθατε να δείτε τα αγάλματα;»
Στην ερώτηση οι άλλοι χασκογέλασαν. Ήταν μια παρέα έξι νεαρών. «Περιηγούμαστε την χώρα» είπα ευγενικά. «Να πάτε στο Τέτοβο. Είναι το πιο ωραίο μέρος. Παραδοσιακό. Και στην Οχρίδα. Πολλούς Τούρκους έχει εκεί». «Μα στο Τέτοβο είναι κυρίως Αλβανοί» είπα. «Αλβανοί Ξαλβανοί, μουσουλμάνοι είναι, όπως εμείς. Εδώ στα Σκόπια έχουμε γεμίσει γκιαούρηδες» πετάχτηκε ένας άλλος της παρέας. «Άκου να δεις!» είπα ειρωνικά. «Μα... τα δύο τρίτα της χώρας είναι Χριστιανοί». «Αυτά είναι ψέματα, παραποιούν τις απογραφές τους» είπε ο πρώτος. «Εμείς είμαστε περισσότεροι. Οι Μακεδόνες δεν κάνουν παιδιά. Εμείς, δόξα τω Θεώ, πολλά. Στα σχολεία, τα περισσότερα παιδάκια είναι αλβανάκια και τουρκάκια. Σε μια γενιά θα τους έχουμε πετάξει έξω – θα έχουμε ξαναπάρει ό,τι έχασαν οι πρόγονοί μας». «Πρώτα με την μήτρα, μετά με τα όπλα» πρόσθεσε ο άλλος.
Ο Εράι, Τούρκος φίλος με καταγωγή από τα Σκόπια, με είχε προειδοποιήσει: «όπου σταθείς μεταξύ μουσουλμάνων στα Βαλκάνια, θα ακούσεις να αναφέρονται στους “προγόνους μας” εννοώντας τους Οθωμανούς». Τα ίδια περί «ανάκτησης» είχα ακούσει από Τούρκους στην Βουλγαρία. «Και πού, λοιπόν, θα πάνε οι Μακεδόνες;» ρώτησα τους νεαρούς. «Και τι μας νοιάζει;» απήντησε ένας από αυτούς. «Ας πάνε στην Ελλάδα, στην Βουλγαρία». Γέλασαν. Τους ρώτησα για τον μαχαλά των Ρομά. Είναι ο μεγαλύτερος, μου είχαν πει, στα Βαλκάνια, και μας είχαν προτείνει να πάμε. «Απαπαπα, να μην πάτε. Οι τσιγγάνοι δεν είναι άνθρωποι. Θα σας βλάψουν». «Μα μουσουλμάνοι δεν είναι κι αυτοί;» ρώτησα. «Όχι. Δεν είναι άνθρωποι» επανέλαβε ο ένας από τους νέους και γύρισε στην συζήτηση για ποδόσφαιρο. Μετέφρασα στην Μάρτα που έμεινε σύξυλη. Φάγαμε γρήγορα και φύγαμε.
Η «τερατογένεση» του Skopje 2014
Ούτε ο τουρκομαχαλάς είχε ιδιαίτερη χάρη. Καλέσαμε την Λιλιάνα, συμφοιτήτρια της Ίβα. Μας έδωσε ραντεβού σε καφενείο της περιοχής. «Στο κέντρο δεν πάω ποτέ, μόνο για διαδηλώσεις. Δεν αντέχω να βλέπω πώς έγινε, με πιάνουν τα κλάματα. Οι τουρίστες μπορούν να περνούν και να γελούν. Εμείς όμως ζούμε εδώ. Μπορείτε να φανταστείτε τι σημαίνει να ζεις μες στο κιτσαριό; Όταν τα Σκόπια καταστράφηκαν από σεισμό, το 1963, έπεσαν τόσοι επιφανείς αρχιτέκτονες απ’ όλον τον κόσμο να μας φτιάξουν μια μοντέρνα πόλη, με την αισθητική της εποχής. Πρωτοφανής κίνηση διεθνούς αλληλεγγύης. Τώρα, μαφιόζοι έχουν πέσει να την κάνουν ρεντίκολο της υφηλίου».
7severna.jpg
Θέα των νέων κτιρίων από το κάστρο (Καλέ) των Σκοπίων.
Η Λιλιάνα έβλεπε το Skopje 2014, που είχε ήδη ξεπεράσει τα 500 εκατ. ευρώ, αλλά και το όλο εγχείρημα του εξαρχαϊσμού, ως εντελώς ξένο με την «μακεδονική» ταυτότητα. «Όλη αυτή η στροφή στους αρχαίους Μακεδόνες, πέραν του ότι είναι αβάσιμη – οι πρόγονοί μας ήταν Σλάβοι που έφθασαν εδώ πολύ αργότερα – είναι και πολύ πρόσφατη. Στο σχολείο μας μίλησαν για μια αρχαία νοτιο-σλαβική ταυτότητα, δεμένη από τον έκτο-έβδομο αιώνα με την γη της Μακεδονίας. Είμαστε Μακεδόνες γιατί ζούμε σε κομμάτι της γεωγραφικής Μακεδονίας. Ο εξαρχαϊσμός και τα έργα δεν πείθουν παρά μια μικρή μειονότητα με απύθμενο κόμπλεξ κατωτερότητας. Έναν κόσμο άξεστο που σκέφτεται “γιατί να μην έχουμε μεγαλοπρεπή μνημεία, σαν το Παρίσι, την Ρώμη, την Βιέννη; Γιατί να μην έχουμε μια Πύλη του Βραδεμβούργου, μια Αψίδα του Θριάμβου, μια Piazza di Spagna; Να φτιάξουμε, έστω από γύψο και σε μικρογραφία! Έτσι, οι ξένοι θα μας υπολογίζουν περισσότερο! Αφού δεν μας έλαχε τέτοιο παρελθόν, ας το κατασκευάσουμε!”».
Μας εξήγησε πως «η τερατογένεση» του Skopje 2014 υπήρξε η τέλεια ευκαιρία για τον Γκρούεφσκι και τους περί αυτόν να εισπράξουν τεράστιες μίζες. «Εσάς, που είστε Έλληνας, θα σας θυμίσει πολλά. Τα περισσότερα έργα ξεπέρασαν το αναμενόμενο κόστος δύο και τρεις φορές. Τα ποσά από τις μίζες, όπως ακούγονται, θα μπορούσαν να λύσουν το πρόβλημα της δημόσιας περίθαλψης σε ολόκληρη την χώρα, εάν ξοδεύονταν στα νοσοκομεία! Ξέρετε ότι όλα γίνονται με δάνεια από το ΔΝΤ; Στην Ελλάδα χρεοκοπήσατε και θα περάσουν χρόνια μέχρι να ξεπληρώσετε. Εμείς οδεύουμε ταχύτατα στον ίδιο δρόμο. Αν αυτή η κυβέρνηση δεν φύγει, θα μας διαλύσει. Τα έργα δεν θα ολοκληρωθούν, βέβαια, το 2014, αλλά θα συνεχίσουν – αν δεν τα σταματήσουμε – ως το 2016 τουλάχιστον. Η Μακεδονία είναι πολύ φτωχότερη από την Ελλάδα, ενώ δεν έχει την ΕΕ να την βοηθήσει αν πτωχεύσει!».
11severna.jpg
Οι ελληνικές επιχειρήσεις διατήρησαν έντονη παρουσία στην ΠΓΔΜ ακόμα και τις χειρότερες εποχές των διμερών σχέσεων.
Το κύριο πρόβλημα, επέμενε, δεν ήταν καν η αισθητική. «Είναι η ιδεολογία πίσω από το σχέδιο. Κοιτάξτε την επιλογή των τιμώμενων προσώπων. Δεν υπάρχει ούτε μία σύγχρονη γυναίκα, εκτός από την Μητέρα Τερέζα. Εκείνη είναι και το μόνο πρόσωπο αλβανικής καταγωγής – ήταν, σημειωτέον, χριστιανή! Το Skopje 2014 στόχευε να “κρύψει” τόσο την γιουγκοσλαβική κληρονομία (ντύνοντας τα κτίρια με γύψο ή γκρεμίζοντάς τα) όσο και την οθωμανική: σηκώθηκε μία ψευδο-κλασική, ψευδο-μπαρόκ κουρτίνα που έκρυψε τον τουρκομαχαλά, να μην είναι ορατός από το κέντρο στην άλλη όχθη του Βαρδάρη...».
Για την Λιλιάνα, η ιδεολογία του VMRO ήταν «ολοκληρωτική, αντιδραστική, φαιδρή. Η χώρα πάσχει από υπογεννητικότητα – το μακεδονικό στοιχείο, όχι οι Αλβανοί. Η κυβέρνηση την αποδίδει στην αύξηση των διαζυγίων (για την οποία, φυσικά, φταίνε οι γυναίκες!) και στον πολλαπλασιασμό όσων “επιλέγουν” να είναι γκέι και λεσβίες. Αντί να συμμαζέψει την οικονομία και να παράσχει κίνητρα στους πολυτέκνους, τι προωθεί; Συνταγματική αναθεώρηση! Αν ορισθεί συνταγματικά ο γάμος ως “ένωση ανδρός και γυναικός” θα λυθεί το πρόβλημα, θα πολλαπλασιαστούμε!».
Έπρεπε να φύγει. «Συντονίζουμε μια ομάδα ακτιβιστών, διαδήλωση για να αποτραπεί το “ντύσιμο” ενός μοντερνιστικού κτιρίου της γιουγκοσλαβικής περιόδου με “μπαρόκ” γύψινες προσόψεις». Η Λιλιάνα ήταν ανένδοτη. «Αν το VMRO φύγει από την κυβέρνηση, ο “εξαρχαϊσμός” και τα έργα του θα πεταχθούν στα σκουπίδια. Και τα πάντα θα είναι καλύτερα για όλους μας στην περιοχή».
Με την Ελληνίδα πανεπιστημιακό Αθηνά Σκουλαρίκη
Βρεθήκαμε για βραδινό με την Αθηνά Σκουλαρίκη. Την είχα γνωρίσει στην Πόλη μέσω κοινών φίλων. Είχε εκπονήσει το διδακτορικό της στην Σορβόννη με θέμα, ακριβώς, το μακεδονικό. Διένυε τον τρίτο της χρόνο στα Σκόπια ως μέλος της αποστολής του ΟΑΣΕ, επιφορτισμένη με τον τομέα διεθνοτικών σχέσεων. «Είναι TO πρόσωπο να σε πληροφορήσει για την κατάσταση στην χώρα» μου είχε πει διπλωμάτης φίλος.
Περπατήσαμε μέχρι το εστιατόριο. Ερημιά. Ελάχιστα, σκορπισμένα τα εστιατόρια, ακόμη λιγότερα τα καφέ και τα μπαρ. «Τι είναι τούτο; Τα Τίρανα είναι Νέα Υόρκη μπροστά στα Σκόπια! Θυμάσαι τον χαμό από νεολαία στο Blloku;» είπε απογοητευμένη η Μάρτα. Αν είχαμε βρει τα Τίρανα απρόσμενα ζωντανά και διασκεδαστικά, τα Σκόπια το βράδυ μας προκάλεσαν οίκτο. Στην διαδρομή παρατηρήσαμε ακριβά αυτοκίνητα να σταματούν μπροστά σε εστιατόρια. Κατέβαινε ένας νέος ή μεσήλικας, πάντα με κοστούμι γυαλιστερό και πάντα με το κεφάλι ξυρισμένο, και άνοιγε την πόρτα σε μια ξανθιά με πλατινέ μαλλί, κοντή φούστα και γόβες, που έμοιαζε με πορνοστάρ δευτέρας διαλογής. «Οι μαφιόζοι με τις μίζες και τα κορίτσια τους» κάγχασε η Μάρτα.
Η Αθηνά είχε ήδη φτάσει. Την αφήσαμε να παραγγείλει, σε άψογα σλαβομακεδόνικα. Μας ενθουσίασε το άιβαρ, ο πολτός από κόκκινες πιπεριές «Φλωρίνης» που αποτελεί το εθνικό φαγητό των Σλαβομακεδόνων. «Aν γυρίσετε την ύπαιθρο, θα δείτε τις πιπεριές να κρέμονται σε γιρλάντες σε όλες τις αγορές αλλά και στα σπίτια» μας είπε.
36severna.jpg
Κόκκινες πιπεριές, απαραίτητες για την παρασκευή του άιβαρ, κρέμονται σε τοίχο σπιτιού.
Έντρομοι από την εικόνα των νυχτερινών Σκοπίων, την ρωτήσαμε, διακριτικά, πώς ήταν η ζωή της στην πόλη. «Έχω πάρα, μα πάρα πολλή δουλειά. Και ενδιαφέρουσες παρέες. Και πηγαίνω πολύ συχνά στην Ελλάδα» περιορίσθηκε να απαντήσει. Δεν είχε χρόνο να πλήξει – κι όμως, η μακρόχρονη παραμονή της εκεί μου φάνταζε ηρωισμός.
Λόγω της θέσης της δεν μπορούσε, τότε, να μιλήσει δημόσια. Κάναμε όμως μια εκτενή συζήτηση off the record. Η Μάρτα την ρώτησε αν, ως Ελληνίδα, αντιμετώπιζε προβλήματα. «Κάθε άλλο. Νομίζω πως όταν ακούν πως είμαι Ελληνίδα τους ξυπνά το ενδιαφέρον και όταν με γνωρίζουν με αντιμετωπίζουν με ευγένεια και σεβασμό, αλλά και με μια μεγαλύτερη οικειότητα – είμαι “της γειτονιάς”, όχι εντελώς ξένη». Η εμπειρία αυτή ταίριαζε απολύτως με την δική μου στην Τουρκία.
36359652_10156516489353910_2758434435094282240_n.jpg
Η ειδήμων επί του Μακεδονικού Αθηνά Σκουλαρίκη.
Καθώς την επομένη θα πηγαίναμε στο Τέτοβο, την ρώτησα για τις διεθνοτικές σχέσεις – το αντικείμενό της στον οργανισμό. «Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ζουν εδώ δύο παράλληλες κοινωνίες. Σλάβοι και Αλβανοί ζουν δίπλα δίπλα, αλλά χώρια. Μένουν σε χωριστές συνοικίες, πάνε σε χωριστά σχολεία και η επαφή μεταξύ τους είναι ελάχιστη. Τα αλβανάκια, για παράδειγμα, μαθαίνουν αλβανικά και αγγλικά από την πρώτη δημοτικού, αλλά σλαβομακεδόνικα από την τετάρτη. Ελάχιστοι είναι οι κοινοί χώροι διασκέδασης, ακόμη και μεταξύ των νέων. Η κοινωνία είναι πολύ τραυματισμένη από τον εμφύλιο του 2001, ακριβώς γιατί είναι πολύ μικρή».
Φοβόταν, άραγε, μια επανάληψη αυτού που πολλοί Σλαβομακεδόνες ανέφεραν ως την «αλβανική ανταρσία»; «Νομίζω ότι δίνεται υπερβολική σημασία στον αλβανικό εθνικισμό και στο στερεότυπο της “πυριτιδαποθήκης”. Ας μην ξεχνάμε πως ο Γκρούεφσκι κυβερνά μαζί με ένα από τα αλβανικά κόμματα. Καθώς φαίνεται, κάθε μέλλουσα κυβέρνηση θα κάνει το ίδιο. Η Συμφωνία της Οχρίδας του 2001 διασφάλισε τα πολιτιστικά και γλωσσικά δικαιώματα των Αλβανών».
Αυτό που την ανησυχούσε ήταν ο αυταρχισμός της κυβέρνησης Γκρούεφσκι. «Έχει τελείως πνίξει τα ΜΜΕ της αντιπολίτευσης. Ουσιαστικά, μόνο στο ίντερνετ υπάρχει αντίλογος στον κυβερνητικό λόγο». Μας μίλησε για κατάχρηση εξουσίας, για μαφιόζικες πρακτικές, τεράστια σκάνδαλα με τις μίζες από τις κατασκευές και υπέρογκα δάνεια για την αποπεράτωσή τους. «Αν η χώρα βυθιστεί στο χάος, θα είναι πιθανότατα λόγω χρεοκοπίας ή ξεσηκωμού κατά της κυβέρνησης, όχι λόγω εθνοτικών ταραχών. Και στις δύο κύριες πλευρές, Σλάβους και Αλβανούς, φουντώνει η δυσαρέσκεια με τους πολιτικούς τους στην συγκυβέρνηση...».
Η Μάρτα ρώτησε το θέμα που περισσότερο μας είχε πονοκεφαλιάσει: ήταν οι Σλαβομακεδόνες παλαιότερα «Βούλγαροι», όπως αναφέρονται στις πηγές; Κι αν ήταν, πώς έγιναν κάτι άλλο; Η Αθηνά χαμογέλασε. «Το αφήγημα για την μακεδονική ταυτότητα ήταν διαφορετικό ανάλογα με την κάθε περίοδο – πριν, κατά και μετά τη Γιουγκοσλαβία – και ανάλογα με το πολιτικό κόμμα. Είναι γεγονός ότι στις πηγές αναφέρονται ως Βούλγαροι, συχνά ως τους Βαλκανικούς. Στην περιοχή, όμως, η ταυτότητα των Σλάβων ήταν ρευστή. Πρώτα και κύρια αυτοπροσδιορίζονταν ως χριστιανοί ορθόδοξοι. Αρκεί να θυμηθεί κανείς την διαίρεση των “Βουλγάρων” της Μακεδονίας σε “πατριαρχικούς” και “εξαρχικούς”. Πολλοί “πατριαρχικοί” ήταν Σλαβόφωνοι αλλά καταγράφονταν σε πολλές πηγές ως “Έλληνες”, ενώ πήραν το μέρος των ελληνικών σωμάτων κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Περιπλέκοντας τα πράγματα, η ελληνική προπαγάνδα ήταν αυτή που πρώτη, στις αρχές του 20ου αιώνα, προώθησε την ιδέα της καταγωγής των Σλαβομακεδόνων από τους αρχαίους Μακεδόνες, προκειμένου να τους απομακρύνει από την βουλγαρική ιδέα. Ταυτόχρονα, ξεκινούν οι οι πρώτες “αυτονομιστικές” τάσεις έναντι του βουλγαρικού εθνικισμού μέσα από την Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση: αριστερά στελέχη της ασπάζονται σοσιαλιστικές ιδέες και ξεκόβουν από το αφήγημα του βουλγαρικού βασιλείου».
Παρότι η Βουλγαρία έχασε τις διεκδικήσεις της επί της περιοχής στους Βαλκανικούς και παρά την βίαιη πολιτική εκσερβισμού του πληθυσμού, μεγάλο τμήμα των Σλαβομακεδόνων παρέμεινε πιστό στην βουλγαρική ταυτότητα. «Όταν οι Βούλγαροι κατέλαβαν την περιοχή στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τους δέχθηκαν ως απελευθερωτές. Ελάχιστοι ήταν εξαρχής με τον Τίτο. Οι βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής, όμως, συμπεριφέρθηκαν τόσο άσχημα στους ντόπιους, ώστε τους αποξένωσαν τελείως. Επί Γιουγκοσλαβίας, το αφήγημα περί μακεδονικής ταυτότητας εστίαζε στον σλαβικό παράγοντα και τον Μεσαίωνα. Είχε οικοδομηθεί σε αντιδιαστολή με το βουλγαρικό αφήγημα. Γεγονός πάντως είναι ότι σήμερα οι απόγονοι όσων θεωρούσαν τους εαυτούς τους Βούλγαρους, Σέρβους, Έλληνες, Βλάχους, αισθάνονται ΚΑΙ αυτοπροσδιορίζονται ως “Μακεδόνες”».
10severna.jpg
Ταμπέλα στο κέντρο των Σκοπίων. «Ναι στην ΕΕ, αλλά ως Μακεδονία και Μακεδόνες!»
Ήταν κατηγορηματική: «Στην Ελλάδα ακούγεται μονάχα ό,τι αφορά τον “εξαρχαϊσμό”. Η αρχαιοπληξία είναι όμως περιθωριακό φαινόμενο στην εδώ κοινωνία – εκτιμώ ότι ένα 70% των Σλαβομακεδόνων είναι αδιάφοροι, ενώ οι μουσουλμάνοι – το ένα τρίτο του πληθυσμού – είναι καθαρά εχθρικοί απέναντι στο φαινόμενο. Όσα, δε, λέγονται στην Ελλάδα περί σλαβομακεδονικού “αλυτρωτισμού” είναι φαιδρά. Γραφικοί υπάρχουν παντού – αλλά θα ήταν σαν να λένε οι Τούρκοι πως στην Ελλάδα υπάρχει αλυτρωτισμός επειδή γίνεται λόγος για “χαμένες πατρίδες”! Η διαφορά με τους Βουλγάρους είναι πολύ πιο ουσιαστική – αφορά ολόκληρη την ιστορία και των δύο λαών, από τον Τσάρο Σαμουήλ ως τους ήρωες του Ίλιντεν, που τους διεκδικούν οι μεν ως Βουλγάρους, οι δε ως Μακεδόνες!».
4severna.jpg
Τα αγάλματα των ηρώων της «μακεδονικής εθνεγερσίας» κατά των Οθωμανών έχουν προκαλέσει έντονη πικρία στην Βουλγαρία, που θεωρεί τα εικονιζόμενα πρόσωπα Βουλγάρους.
Η Βουλγαρία αναγνώρισε την “Δημοκρατία της Μακεδονίας”, όχι όμως την ύπαρξη “μακεδονικού έθνους” – κάτι τέτοιο, θεωρούν οι Βούλγαροι πολιτικοί, “ακυρώνει” την ιστορία τους. «Τώρα η Βουλγαρία παρέχει διαβατήριο σε όσους Σλαβομακεδόνες θέλουν. Τα έχουν πάρει δεκάδες χιλιάδες, όχι επειδή θεωρούν εαυτούς Βουλγάρους, αλλά επειδή χρειάζονται ένα διαβατήριο της ΕΕ. Δεν αποκλείεται, πάντως, η Βουλγαρία να ισχυρισθεί πως έχει εδώ μειονότητα...».
Για την Αθηνά, επιτομή της σχέσης της τοπικής κοινωνίας με την αρχαιότητα αποτελούσε το άγαλμα του Προμηθέα. «Δεν το είδατε, απέναντι από την Εθνοσυνέλευση; Είναι το καλύτερο! Ο Προμηθέας εικονίζεται νεαρότατος, επίχρυσος, με αλυσίδες στα χέρια, χωρίς γένια και με κούρεμα ναζιστικό. Το άγαλμα ήταν γυμνό, βέβαια, αλλά η τοπική κοινωνία δεν το άντεξε. Μετά από σειρά διαμαρτυριών, τον έντυσαν με χρυσό βρακάκι! Η κοινωνία αυτή δεν είναι εξοικειωμένη με την αρχαιότητα... Μην φύγετε από τα Σκόπια χωρίς να δείτε τον Προμηθέα!».
prometheusseverna.jpg
Ο Προμηθέας με το χρυσό βρακάκι μπροστά σε μικρογραφία της Πύλης του Βραδεμβούργου (τμήμα του Skopje 2014).
Στην «πρωτεύουσα των Αλβανών», το Τέτοβο
Μόλις μπήκαμε στο λεωφορείο για το Τέτοβο, νωρίς το πρωί, άρχισε να βρέχει. Δεν έλεγε να σταματήσει. Φτάσαμε στην πόλη και πήραμε ταξί. Ο οδηγός, Αλβανός, μιλούσε άψογα τουρκικά. Του ζήτησα να μας αφήσει κοντά στο περίφημο Ζωγραφιστό Τζαμί (Šarena Džamija / Xhamia e Pashës), που βρίσκεται σε μια όμορφη τοποθεσία πάνω στον ποταμό Πένα. Απέναντι από το τέμενος βρήκαμε ένα συμπαθητικό καφέ, όπου καταφύγαμε μέχρι να καταλαγιάσει η νεροποντή. Έπαιζε ιταλική μουσική, σέρβιρε άψογο εσπρέσσο και τα νεαρά γκαρσόνια, άνδρες και γυναίκες, ήταν ευπαρουσίαστα και καλοντυμένα σαν μοντέλα. «Οι Αλβανοί κάνουν τον καλύτερο εσπρέσσο εκτός Ιταλίας» δήλωσε για πολλοστή φορά η Μάρτα.
Βγαίνοντας από το καφέ συνειδητοποιήσαμε πως ήταν μια φούσκα στην «πρωτεύουσα των Αλβανών» της ΠΓΔΜ. Είδαμε βιαστικά τον ζωγραφιστό διάκοσμο του τζαμιού, όντως εντυπωσιακό, με τις φανταστικές παραστάσεις της Κωνσταντινούπολης.
12severna.jpg
Η Κωνσταντινούπολη, ιστορημένη με πολλή φαντασία στις τοιχογραφίες του «Ζωγραφιστού Τεμένους» στο Τέτοβο.
Ο λόγος που ήθελα να επισκεφθώ την πόλη ήταν ο περίφημος τεκές Αραμπατί Μπαμπά, ένα από τα κέντρα των Μπεκτασήδωνστα Βαλκάνια. Η βροχή είχε σταματήσει και, για να φτάσουμε στον τεκέ, διασχίσαμε περπατώντας ένα μεγάλο τμήμα των μουσουλμανικών μαχαλάδων της πόλης. Πέρα από τις σερβιτόρες στο καφέ, δεν θυμάμαι να συναντήσαμε γυναίκα με τα μαλλιά ξέσκεπα. Ακόμη και τα κορίτσια στην πρώιμη εφηβεία φορούσαν μαντήλα.
Σταματήσαμε στην προθήκη ενός βιβλιοπωλείου. Όλα τα βιβλία βέβαια ήταν στα αλβανικά. Κυριαρχούσαν οι αναφορές στον αλβανικό εθνικισμό – βιβλία αφιερωμένα στον Σκεντέρμπεη, την αλβανική σημαία, τον UÇK.
18severna.jpg
Βιβλία με εθνικιστική θεματική εκτίθενται στην βιτρίνα αλβανικού βιβλιοπωλείου στο Τέτοβο.
Ανάμεσά τους διέκρινα το Mein Kamfp του Χίτλερ, μεταφρασμένο στην αλβανική.
17severna.jpg
Ανάμεσα στα βιβλία που εκτίθενται στην βιτρίνα ενός αλβανικού βιβλιοπωλείου στο Τέτοβο διακρίνεται η αλβανική μετάφραση του Mein Kampf.
Κοιταχτήκαμε με την Μάρτα. Είχε περάσει πολλούς μήνες στην Βοσνία. «Εκεί έχει φθάσει το τζιχαντιστικό κίνημα, με χρήματα, ακόμη και μαχητές του Κόλπου. Αυτοί έχουν εισαγάγει τον αντισημιτισμό, που στην Βοσνία ήταν άγνωστος. Λες να έχει γίνει το ίδιο κι εδώ;» «Πρέπει να ρωτήσουμε» είπα σκεφτικά.
Ο αλβανικός τομέας της πόλης καταγράφηκε στην μνήμη μου σαν μια βαλκανική Καισάρεια, ένα βαλκανικό Ικόνιο. Ίδια μουσουλμανική ευλάβεια και εμφάνιση, με αισθητά ξανθότερους κατοίκους. Δέκα ημέρες στην Αλβανία δεν είχαμε δει πουθενά γυναίκες με ισλαμική μαντίλα – μόνο δύο τούρκισσες τουρίστριες στην πλατεία του Σκεντέρμπεη στα Τίρανα. Υπήρχαν, βέβαια, οι γιαγιάδες στα χωριά με τα τσεμπέρια, χριστιανές και μουσουλμάνες. Αλλά αυτό ήταν άλλο – δεν κάλυπταν εντελώς τα μαλλιά τους και δεν τα φορούσαν από ευλάβεια. Θυμήθηκα και τον Αρμάντο, που είχαμε γνωρίσει στο Μπεράτι. Παρά το όνομά του, καταγόταν από οικογένεια μουσουλμανική. Ήταν άθεος, όπως ίσως οι περισσότεροι Αλβανοί εκεί. «Εμείς», μας είχε πει, «είμαστε εντελώς άλλο πράγμα από τους Αλβανούς του Κοσόβου και της Μακεδονίας. Θα το δείτε. Αλβανοί κι εκείνοι, δεν λέω. Αλλά εμείς έχουμε για όνειρο την Ιταλία. Εκείνοι φαίνεται πως φαντασιώνονται τους Οθωμανούς! Πηγαίνετε και θα με θυμηθείτε!».
Ο τεκές βρισκόταν στην άκρη ενός αχανούς ισλαμικού νεκροταφείου. Η συννεφιά, το μουσκεμένο έδαφος, τα μουντά χρώματα και οι σειρές από πέτρινες στήλες δημιουργούσαν ένα τοπίο αβάσταχτα μελαγχολικό.
13severna.jpg
Μουσουλμανικό νεκροταφείο μπροστά στον τεκέ Αραμπατί Μπαμπά στο Τέτοβο.
Θυμήθηκα κάτι εικόνες δελτίων από την Βοσνία. Τόσοι Τούρκοι φίλοι μου κατάγονταν από αυτά τα μέρη· για την αστική τάξη της Τουρκίας, το να κατάγεσαι «από την Ρούμελη», δηλαδή από τα Βαλκάνια, αποτελεί λόγο υπερηφάνειας. Το τοπίο που με τριγύριζε φαινόταν να καταρρίπτει το παραμύθι. «Τι τυχεροί είστε που οι πρόγονοί σας έφυγαν στην Πόλη» έστειλα, το ίδιο βράδυ, αυθόρμητα μηνύματα σε τρεις φίλους μου. «Στα Σκόπια και το Τέτοβο αισθάνομαι να με πλακώνει μια ταφόπλακα». «Μελαγχολία» ήταν η μία απάντηση. «Την έχουμε ακόμη στο αίμα μας».
Ο τεκές, όμορφο οθωμανικό κτίσμα, φαινόταν πίσω από τον ψηλό μαντρότοιχο.
14severna.jpg
Το συγκρότημα του Αραμπατί Μπαμπά στην άκρη της πόλης του Τέτοβο.
Με είχαν προετοιμάσει για το τι θα συναντούσα, οπότε δεν σοκαρίστηκα ιδιαίτερα όταν μπήκα στην αυλή και είδα μια παρέα άνδρες, γέρους και νέους, με μουστάκια στο στιλ του Έρντογαν. Τους μίλησα κατευθείαν στα τουρκικά. «Selamünaleykum» με χαιρέτησαν, αλλά απήντησα με ένα απλό merhaba. Το ότι δεν ανταπέδωσα τον ισλαμικό χαιρετισμό ήταν το πρώτο πάγωμα. Το δεύτερο ήταν η Μάρτα. Κοίταζαν τα ξέπλεκα κόκκινα μαλλιά, το ντεκολτέ και το στενό παντελόνι της με μισό μάτι. «Η σύζυγος, ε;» με ρώτησε ο ένας τους. «Όχι, φίλη και συνάδελφος, Ισπανή» είπα κοφτά. «Α». Ήταν αυτό το «α» που τόσο καλά γνωρίζω από την Τουρκία και την Μέση Ανατολή και που σημαίνει, πάντα, «ξέρω ότι κάνετε σεξ και δεν το σχολιάζω γιατί, στο κάτω κάτω, θα σας κρίνει ο Αλλάχ μια και καλή». Είχα μια τρομερή διάθεση να πω «μα δεν κάνουμε σεξ!», έτσι για να τους τρολάρω.
«Καλώς ήλθατε, καλώς ήλθατε» μου επανέλαβαν μηχανικά. «Πάντα ωραίο να βλέπουμε τα αδέλφια μας τους Τούρκους» είπε ένας από τους γέρους. «Σας θαυμάζουμε. Και ιδίως τον πρόεδρό σας» είπε ένας άλλος. «Ο Έρντογαν είναι ένας ηγέτης, μια ελπίδα για όλους τους μουσουλμάνους. Τον έχουμε μες στην καρδιά μας. Σαν τον Αμπντούλ Χαμίτ Χαν». Χαμογέλασα ψυχρά. Το Γκεζί ήταν πολύ πρόσφατο και το μίσος μου για τον Έρντογαν απύθμενο.
Οι Σουνίτες που συναντήσαμε είχαν καταπατήσει, χρόνια πριν, τον χώρο του μοναστηριού των Δερβίσηδων με όλα τα ιστορικά κτίσματα, εκτοπίζοντας τους Μπεκτασί σε ένα μικρό, πίσω οίκημα.
15severna.jpg
Εικόνες του προφήτη Αλί διακοσμούν το μόνο κτίριο του τεκέ που απέμεινε στα χέρια των Μπεκτασί.
Είχαν πρόσφατα οικοδομήσει τζαμί στην μία άκρη της αυλής, που μου το έδειξαν με υπερηφάνεια. «Πώς μπορώ να περάσω στον τεκέ;» ρώτησα, προκαλώντας βλέμματα ψυχρά. «Είναι μέσα κάτι τύποι. Από εκεί πρέπει να περάσετε». Μας έδειξαν έναν μικρό διάδρομο και βρεθήκαμε σε ένα απλό οίκημα στην άκρη του περιτειχισμένου χώρου, στολισμένο με πορτρέτα του προφήτη Αλί. Στην πόρτα, μας υποδέχθηκε ένας μεσήλικος άνδρας.
«Από πού έρχεστε;» μας ρώτησε φιλικά. «Από την Πόλη» είπα στα αγγλικά, μην ξέροντας αν θα ήταν καλό ή κακό να μας περάσει για Τούρκους. «Αχ, τι μας έχει κάνει ο πρόεδρός σας» είπε μισο-αστεία μισο-σοβαρά, και τότε θεώρησα σκόπιμο να πω πως είμαι Έλληνας. Μας κάλεσε να μπούμε. Μέσα βρίσκονταν ένας άνδρας με τσιγκελωτό μουστάκι, όπως εκείνο που είχαν οι Γενίτσαροι, και ένας γηραιότερος με γένια που κατάλαβα πως ήταν ο «μπαμπά» του τεκέ – ο τοπικός θρησκευτικός αρχηγός των Μπεκτασί. Θυμήθηκα πως οι Μπεκτασί ήταν το τάγμα των Γενιτσάρων και έτσι εξαπλώθηκε ταχύτατα στα Βαλκάνια, που γέμισαν δερβίσηδες και τεκέδες. Παρά την μαχητικότητα των Γενιτσάρων, οι Μπεκτασήδες, τάγμα θρησκευτικού συγκρητισμού, έγιναν πολύ πιο ειρηνικοί από το επίσημο, σουνιτικό Ισλάμ και ταυτίσθηκαν με τις προοδευτικές ιδέες.
16severna.jpg
Με την Μάρτα και τον Ρετζέπ Μπαμπά στον τεκέ.
Τους είπα χωρίς πολλές περιστροφές ότι φίλοι από την Τουρκία με είχαν ενημερώσει για την εισβολή και την κατάληψη του χώρου από τους Σουνίτες. Είχαμε έλθει, είπα, για να ακούσουμε τα προβλήματά τους και να εκφράσουμε συμπαράσταση. Ο Άρμπεν, ο άνδρας που μας άνοιξε, μας κάθισε σε έναν καναπέ απέναντί τους και μας κέρασε τσάι και λουκούμι. Μας είπε πως είχε πολεμήσει με τον UÇK και στο Κόσοβο και στην Βόρεια Μακεδονία. «Όταν έγιναν εδώ τα γεγονότα, το 2001, η πόλη είχε περάσει στην διοίκηση του UÇK. Τότε κάποιοι φανατικοί, πείθοντας τον UÇK, μπήκαν στον χώρο να τον κάνουν σουνιτικό τζαμί. Μας πέταξαν εδώ, στο πίσω δωματιάκι. Ακόμη αγωνιζόμαστε να ανακτήσουμε αυτό που μας ανήκει! Στο μεταξύ ο UÇK έγινε από στρατός πολιτικό κόμμα, εκφυλίστηκε...».
Περισσότερο από τον UÇK, ο Άρμπεν κατηγορούσε την κυβέρνηση για την κατάσταση. «Η κυβέρνηση προτιμά τους Σουνίτες. Οι Σλάβοι θέλουν να κρατήσουν τους Αλβανούς σε ύπνο. Οι Μπεκτασί είμαστε πάντα πιο μορφωμένοι, πιο φιλελεύθεροι, και οι τουρμπέδες μας προωθούν την σκέψη και την παιδεία. Λέμε πως και οι γυναίκες πρέπει να μορφώνονται, κάτι που σκανδαλίζει τους Σουνίτες. Γι’ αυτό θέλουν να μας ξεκάνουν. Οι χοτζάδες των Σουνιτών τους κρατούν στην χαύνωση. Είναι παντοδύναμοι γιατί λαμβάνουν τεράστια ποσά από τις χώρες του Κόλπου...».
Η κοινότητα των Μπεκτασί είχε προσφύγει, μου είπε ο Άρμπεν, στο ευρωπαϊκό δικαστήριο του Στρασβούργου ώστε να ανακτήσει τον χώρο και να εκδιώξει τους καταπατητές. Ο Ρετζέπ μπαμπά, νυν ιερέας του τεκέ, μας μίλησε για τον διωγμό των Μπεκτασί από τον Ατατούρκ. «Τώρα το κέντρο μας, το ντεντελίκ, βρίσκεται στα Τίρανα». Τους ρώτησα αν αισθάνονται “Μακεδόνες”. «Μα είμαστε Μακεδόνες, γιατί ζούμε στην περιοχή της Μακεδονίας και έχουμε την υπηκοότητα αυτού εδώ του κράτους» είπε ο Άρμπεν. «Αλλά είμαστε Αλβανοί. Όλο αυτό το τσίρκο με τον “εξαρχαϊσμό” μας προσβάλλει – η ταυτότητα που προωθεί είναι μία δήθεν αρχαία, πάντως σλαβική και ορθόδοξη, και μας αποκλείει».
Ο αλβανικός πληθυσμός της πόλης, μας είπαν, ζει με τα εμβάσματα της διασποράς. «Δεν υπάρχει τοπική οικονομία. Καταστράφηκαν όλα τα εργοστάσια που λειτουργούσαν επί Γιουγκοσλαβίας. Εισάγουμε τα πάντα». Ο Άρμπεν, που ζούσε στις ΗΠΑ και είχε ένα ιταλικό εστιατόριο, μας είπε ότι χρηματοδότησε την «επανάσταση» του 2001 και τον UÇK. Αλλά αισθανόταν μετανοημένος. «Δεν έγιναν τα πράγματα όπως τα θέλαμε. Μόνο αν μπει η χώρα στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ θα καλυτερέψουν τα πράγματα. Καλύτερη οικονομία, διαφάνεια, πραγματική ισότητα στα δικαιώματα ανεξαρτήτως εθνότητας...».
Ξαφνικά μπήκαν στο δωμάτιο κάποιοι Τούρκοι, χαμογελαστοί και με μουστάκια. «Γκιουλενιστές» ψιθύρισε ο Άρμπεν. Αλλά δεν χρειαζόταν να το πει. Ήταν φως φανάρι. Μας κάλεσαν ταξί και φύγαμε, μες στην βροχή.
Ο σλαβικός βυζαντινισμός της Οχρίδας
Στον δρόμο για την Οχρίδα, διασχίζοντας βουνά και δάση, ξεπαγιάσαμε. Στο λεωφορείο δεν είχε θέρμανση και στα ψηλά το κρύο περόνιαζε. Μας έκανε μεγάλη εντύπωση ότι, σε πολλά μέρη, Αλβανοί εθνικιστές είχαν «σβήσει» τις επιγραφές στα σλαβομακεδόνικα στις πινακίδες, που είναι υποχρεωτικά δίγλωσσες.
30severna.jpg
Φαινόμενο σύνηθες στις δυτικές περιοχές της χώρας: Αλβανοί εθνικιστές σβήνουν με σπρέι τις επιγραφές στα σλαβομακεδόνικα από τις υποχρεωτικά δίγλωσσες πινακίδες.
Η Οχρίδα (Αχρίδα, παραδοσιακά, στα ελληνικά) είναι ο αντίποδας τόσο των Σκοπίων – γιατί είναι όμορφη, όπως ευάρεσκα καθρεπτίζεται στα κρυστάλλινα νερά της λίμνης της – όσο και του Τέτοβο, καθώς πνέει πάνω της μια ατμόσφαιρα σλαβικής ορθοδοξίας.
26severna.jpg
Ο Άγιος Ιωάννης στο Κανέο και η λίμνη της Οχρίδας το βράδυ.
20severna.jpg
Μετά την νεροποντή, ο ορίζοντας ανοίγει σιγά σιγά πάνω από την λίμνη της Οχρίδας.
Εδώ, στον ναό-κομψοτέχνημα της Αγίας Σοφίας, έδρευε η Αρχιεπισκοπή Αχρίδος και πάσης Βουλγαρίας από το 1019 ως το 1767. Είχε υπό την δικαιοδοσία της τους Σλάβους που δεν ήταν υπήκοοι του βουλγαρικού στέμματος, αλλά είτε της Ρωμανίας είτε, αργότερα, των Οθωμανών. Σλάβους που οι πηγές αναφέρουν, πάντοτε, ως Βουλγάρους.
21severna.jpg
Ελληνική επιγραφή στην πρόσοψη του ναού της Αγίας Σοφίας, όπου έδρευε η «Αρχιεπισκοπή Αχρίδος και πάσης Βουλγαρίας».
Πάνω από την πόλη ορθώνεται το κάστρο του Τσάρου Σαμουήλ, που για τους Βουλγάρους είναι ένδοξος πρόγονός τους, για τους Σλαβομακεδόνες από τους θεμελιωτές του έθνους τους.
23severna.jpg
Το κάστρο του τσάρου Σαμουήλ δεσπόζει στον λόφο πάνω από την Οχρίδα.
Την πόλη κοσμεί πλήθος εκκλησιών υστεροβυζαντινού ρυθμού, με την αέρινη πλαστικότητα των ναών της παλαιολόγειας περιόδου. Μείναμε στο ισόγειο ενός σπιτιού στην περιοχή Κανέο. Η σπιτονοικοκυρά, η Ντομπρίνκα, ήταν κι εκείνη δασκάλα ιστορίας – όπως και ο σπιτονοικοκύρης μας στα Σκόπια. Εργαζόταν όμως ακόμα στο σχολείο. Όταν επιστρέψαμε μετά τον περίπατό μας το πρώτο απόγευμα, κατέβηκαν με τον Κίριλ, τον άνδρα της, να μας κεράσουν σπιτική γκοφρέτα και λικέρ που έφτιαχνε η ίδια.
«Αγαπώ την Οχρίδα» είπε η Ντομπρίνκα. Γύρω στα πενήντα κάτι, ήταν από την Στιπ και είχε έλθει με δική της απόφαση, ανύπανδρη ακόμη, να εγκατασταθεί εδώ. «Την αγαπώ και για το φυσικό της κάλλος, και για την αρχιτεκτονική της, και για την ατμόσφαιρά της. Δεν είναι σαν μια εικόνα από το παρελθόν; Ένα παρελθόν σλαβο-βυζαντινό;» Είδε πως το σχόλιό της μας εντυπωσίασε. «Και η βυζαντινή αυτή διάσταση θα έπρεπε να μας ενώνει» είπε προς τα μένα. «Οπωσδήποτε» αναφώνησα με ειλικρίνεια, τονίζοντας ότι ζω στην Πόλη και, προσωπικά, αισθάνομαι μεγαλύτερη εγγύτητα προς την Ρωμανία παρά προς την αρχαιότητα. Η Ντομπρίνκα συγκινήθηκε. «Τσάριγκραντ», ψέλλισε, αναπολώντας την Πόλη. «Χρόνια έχω να πάω».
«Μακάρι να βρεθούν, γρήγορα, πράγματα που να μας ενώσουν» είπε ο Κίριλ. Στην Οχρίδα γεννήθηκε και μεγάλωσε. Εκεί συναντήθηκαν και παντρεύτηκαν. Είχαν διαφορά τουλάχιστον μιας δεκαετίας. Οι γονείς του Κίριλ ήταν πρόσφυγες από την Καστοριά. «Λοιπόν ακούστε. Οι παππούδες μου, αγράμματοι χωριάτες, ήταν πατριαρχικοί. Περισσότερο από άγνοια – φοβούνταν πως αν “αποσκιρτούσαν” στην Εξαρχία θα τους τιμωρούσε ο Θεός. Η παράδοση δύσκολα αλλάζει. Στον Μακεδονικό Αγώνα τάχθηκαν με την ελληνική πλευρά και παρέμειναν στο χωριό. Μετά άρχισαν τα δύσκολα. Τους απαγόρευαν οι χωροφύλακες να μιλούν μακεδόνικα. Τους χτυπούσαν αν τους άκουγαν, ακόμα και τα παιδιά. Οι γονείς μου, στον εμφύλιο, πέρασαν στους αντάρτες. Το ΕΑΜ τους είχε υποσχεθεί αυτονομία, πολιτιστικές ελευθερίες, δεν μπορώ να ξέρω αν τα εννοούσαν αλλά σίγουρα κέρδισαν τον πληθυσμό. Λίγο πριν καταρρεύσει το μέτωπο, πέρασαν στην Γιουγκοσλαβία... Εγώ προσωπικά δεν έχω πικρία. Λίμνη κι εκεί, λίμνη κι εδώ, λέω. Μόνο που η Οχρίδα είναι ωραιότερη από την Καστοριά» είπε βγάζοντάς μου την γλώσσα και κάνοντάς με να γελάσω, ενώ ήθελα να δακρύσω. «Πηγαίνουμε, καμιά φορά, το καλοκαίρι, στο χωριό δεν απομένει κανείς...» είπε η Ντομπρίνκα.
22severna.jpg
Η όμορφη παραλία του Κανέο με τον ναό του Αγίου Ιωάννου στην Οχρίδα.
Το ότι η κοινή βυζαντινή μας πολιτιστική συνισταμένη μπορεί να μην ενώνει, αλλά να χωρίζει, το διαπίστωσα την επομένη. Στην εκκλησία της Παναγίας Περιβλέπτου, σε λόφο της παλιάς πόλης, μείναμε έκθαμβοι με τις τοιχογραφίες στον εξωνάρθηκα και τον νάρθηκα. Απαγορευόταν όμως να φωτογραφίσεις. «Κάνε τα γλυκά μάτια στην φύλακα» επέμενε η Μάρτα. Και αυτό έκανα. Έπλεξα το εγκώμιο της εκκλησίας, των εικόνων, της Ορθοδοξίας. Την ρώτησα αν επιτρεπόταν να βγάλω δυο-τρεις φωτογραφίες χωρίς φλας για ενθύμιο. Τα μάτια της, κυρίως αυτά, δήλωναν θυμό. «Ακολουθείστε με» είπε. «Θα σας δείξω γιατί απαγορεύουν τις φωτογραφίες».
Με οδήγησε στο κεντρικό κλίτος και μου έδειξε τις τοιχογραφίες στην οροφή και πάνω από το ιερό. «Έχουν ασπρίσει. Βλέπετε την ζημιά; Δεν είναι από τον καιρό. Δεν είναι από την υγρασία. Για αιώνες ήταν σε πολύ καλή κατάσταση. Μέχρι που ένα συνεργείο από τα Σκόπια αποφάσισε να τις “αποκαταστήσει”. Δεν θέλησαν να συμβουλευτούν ειδικούς από την Θεσσαλονίκη, όπως είχαν προτείνει κάποιοι συμπολίτες μας. “Πρέπει οι αναστηλωτές να είναι Μακεδόνες. Σίγουρα δεν θέλουμε Έλληνες”. Δεν είχαν την τεχνογνωσία, κύριε. Κοιτάξτε τι έκαναν!» είπε πνίγοντας έναν λυγμό. Μου γύρισε την πλάτη. «Τραβήξτε όσες φωτογραφίες θέλετε» είπε και βγήκε. «Τι έκανες στην γυναίκα;» είπε έντρομη η Μάρτα, που περίμενε στον εξωνάρθηκα.
toixografiesseverna.jpg
Τοιχογραφίες στην Παναγία Περίβλεπτο της Οχρίδας, θύματα της ατυχούς συντήρησης.
Το ίδιο απόγευμα, λίγο πριν κάνουμε βαρκάδα στην λίμνη, μας υποδέχθηκε στην παραλία ένα τεράστιο ουράνιο τόξο. Το θεώρησα καλό οιωνό. «Δεν γίνεται, το μέλλον θα είναι καλύτερο» είπε η Μάρτα. «Ακόμη και για μας τους Καταλάνους». Για μια φορά, είπα να μην της απαντήσω.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου